نظریه گذار از استبداد (بخش پایانی)

عطا هودشتیان

بخش دوم-

سوژه و سوبژکتیویته

بررسی این روش ما را به تحلیل مقوله “سوژه “می کشاند. در این مطالعه ،سوژه هم به سوبژکتیویته subjectivité – – subjectivity  یعنی ذهن فعال، منتقد، خلاق و قائم به ذات اشار دارد، و هم  به “کنشگر اجتماعی” acteur social – social actor 7.

اما پرسش آن است که براستی سوژه کیست؟ روش سویژکتیویستی به کاروند سوژه مرتبط است. لیکن سوبژکتیویسم )سوبژکتیویته(، چنانکه آمد، به ذهنیت فعال، انتقادی و به نگاه فاصله مند از “ابژه” رجوع میکند. در سوبژکتیویته برای درک “واقع” باید نخست از آن فاصله گرفت. از همین رو، سوبژکتیویته تقسیم کننده است، تقسیم کننده میان خود و آنچه در برابر ظهور میکند، و نامش را میگذارد : ابژه .

سوژه مدل تجریدی فاعل شناساننده یا عمل کننده است. مدل تجریدی نخست یک ایده است که ویژگی آن عمومی بودن می باشد. سوژه به فردی گفته میشود که آگاه و مسلط بر خود و محیط خویش دگردیسی پیدا می کند8. سوژه ماحصل یک تحول است. ما از ابتدای حیات خود سوژه نیستیم، بلکه به سوژه بدل میشویم .سوژه شدن یعنی از آدم معمولی به “فرد” تحول یافتن .سوژه یعنی تسلط. نخست تسلط برخود ،همچنانکه کانت به آن اشاره دارد )زمانیکه “خود” ابژه میشود(. سپس تسلط بر محیط و طبیعت ،همچنانکه دکارت بر آن تاکید میکند )زمانیکه طبیعت و محیط ابژه میشوند(9. این سوژه “دیگری”

autre – other را می پذیرد و آنرا ضرورت وجود خود می پندارد. در کاروند اجتماعیش ،نقصان “دیگری” دستاویزی برای اقتدار بر وی یا حذف خواهش ها و نظرات او نیست، بلکه سوژه به هر ایده نو و تازه ای احترام میگذارد و در یک کلام، “غیر” را با “ضد” یکی نمی پندارد و آموخته است که برعکس، “غیر” پیش از آنکه دشمن باشد، تکمیل کننده است، نه تخریب کننده. سرلوحه این مهم ٬پذیرش آن است که “غیر من” نقطه آغاز تکمیل من است. که من در تنهایی و بدون او بی راهه ام. زیرا این غیر است که من را میسازد و انسان در تقابل است که ساخته میشود. به عبارت دیگر، سوژه بدون ابژه معنای ندارد.

حال چرا میتوان و باید، برای درک استبداد و گذر از آن، به روش سوبژکتیویستی متکی شد. سودمندی این روش در کجاست؟ از آنرو که این روش تنها بر ساختار تاریخی متکی نیست ،بر آن است که فرد عمل کننده میتواند، با آگاهی و شهامت، در کارکرد معمول و تکراری ساختار استبدادی دخالت کرده، آنرا به تنش وادار نموده و از آن فراتر رود .اینگونه سوژه شکل میگیرد. اقدامی که بی تردید آسان نخواهد بود. موقعیت هر سوژه و میزان آگاهی و شهامت وی شرط توفیق اهداف آن است.

این روش براین واقعیت تاکید دارد که انسان، اگرچه خود از درون ساختار استبدادی سر به بیرون می نهد ،اما می تواند در شرایط ویژه ،از محاصره ساختار فراتر رود، مبحوس اجباریات آن نشود و ویژگی های تاریخی ساختار را تا حد امکان از خود دور کند. از اینرو، روش نظری سوبژکتیویستی، روشی کارآمد برای بررسی امکانات مقابله با استبداد و جلوگیری از باز تولید آن است.

انسان اجتماعی میتواند این دگردیسی را درخود پذیرا شود و به سوژه بدل گردد ،و تنها زمانی چنین تحولی پدید می آید که وی برویژگی های ساختار استبدادی آگاه شود، در آن تزلزل ایجاد کند و از مضرات آن بکاهد. لیکن همچنانکه نوشتیم، “تا حد امکان”، زیرا او نیز ماحصل دوران است و در تلاش و ستیز با تحمیلات نظام ساختاری و تاریخی می زید. نمی توان تصور کرد که یک رهبر ایرانی که در “زمینه اجتماعی” استبدادی زیسته است، به ناگاه تمامی عاریت ها و کلیت تعلقات فرهنگ استبدادی را به یکباره از خود بزداید. این نگاه، نه از نظر تئوریک قابل دفاع است، و نه در عمل، قابل تحقق. اما کدام عوامل باعث میشوند تا فرد از ساختار استبدادی گذر کند.

 

نهاد سازی

حال براین نکته نیز باید تاکید کرد که وجود سوژه و فرد اجتماعی ضد استبداد، به آن معنا نیست که استبداد بطور کلی از صحنه اجتماعی رخت می بندد و نظام به یکباره غیر استبدادی میشود. ما در این نوشته تنها به حوزه فردی – که از قرار یک حوزه کلیدی ست – و به چگونگی تحول یا دگردیسی وی به فردی ضد استبداد، پرداخته ایم. رهبری ضد استبداد که در روند یک جنبش آزادیخواهانه به قدرت دست می یابد، محصول یک دگرگونی روحی و فکری درونی است. لیکن هنگامیکه وی در قدرت جای میگیرد، به تنهایی امکان دگرگونی سراسر جامعه را نخواهد داشت و نیازمند نهاد سازیست .

به عبارت روشن تر، دگردیسی فردی ،که خود یک بند اساسی برای گذار از استبداد است، مقدمه ایست برای آغاز دگرگونی اجتماعی، و زدودن سیطره فرهنگ استبدادی از پیکره جامعه .و این دومی تنها از طریق ایجاد نهاد های پرقدرت دمکراتیک امکان پذیر است .

نباید فراموش کرد که ساختار استبداد گرا در ایران سخت جان و پر مقاوم است و تنها رهبری مقتدر ضد استبداد است که همت و شجاعت ایجاد یک روند ضد استبدادی را خواهد داشت .این روند تنها از طریق ایجاد نهاد هایی متحقق میشود که هرچه بیشتر مشارکت مردم و جامعه در قدرت را به کاروندی قابل تحقق و عملی بکشاند. لیکن این روند در دل ساختار و فرهنگ استبدادی سخت جان، تنها با اقتدار رهبری ضد استبداد متحقق میشود. روشن است که در این نوشته، همه جا زمانی که از اقتدار سخن میگوییم، منظور همانا اقتدار قانونی و دمکراتیک و مردمی ست.

 

حال دو پرسش در برابرمان قرار میگیرد: پرسش نخست: کدام عوامل باعث این دگردیسی میشوند؟ و پرسش دوم: آیا نمونه های عملی این دگردیسی را میتوان نشان داد؟

 

عوامل دگرگونی در گذر از استبداد

پرسش نخست: چگونه آنکس که در دل یک فرهنگ استبدادی زاده شده و از دل یک ساختار استبدادی تام و تمام برآمده است، قدرت ایستادگی در برابر آنرا در خود می یابد، و هنگامیکه رهبری جمعی را به کف میگیرد، میتواند به یک شخصیت غیر مستبد بدل گردد؟ چنانکه آمد، این مهم نه ساده است نه همیشه عملی و نه آنکه هر فرد در هر موقعیتی توان تحقق آنرا دارد.

اینکه انسان اجتماعی بتواند از ساختار و فرهنگ استبدادی قراتر برود، بطور معمول به دو عامل مربوط میشود: 1( آگاهی به واقعیت و مضرات استبداد ،2( و دیگری شهامت واقعی برای ستیز با عوامل استبداد و تلاش پیگیر در گذر از آن .

اما شخصی که در فضای فرهنگی استبداد پرور، به رهبری جمعی میرسد، توانایی بیشتری دارد تا آسوده ترین روش فرماندهی، یعنی استبداد را به عرصه عمل کشاند، زیرا هم عادت آنرا بخوبی فراگرفته، هم محیط پیرامونی وی این روش فرماندهی را بهتر میپذیرد، و هم مردم پیرو وی زبان اقتدارگرایانه آشنای وی را آسان تر درک میکنند. حال آنکه برای گذر از استبداد باید از مردم سرسپرده نیز گذر کرد. و رهبری جدید، پیش از آن باید بیاموزد تا از خود گذر کند، یعنی از امیال درونی اش سرپیچی نماید، از آن روحیه “دل پذیر” حکمرانی تک روانه که تاریخ به وی آموخته است، و نمونه هایش را بطور پیوسته در خانه و مدرسه، در بازی با هم سن و سالان نوجوان خود دیده است، و توجیه های بالا بلند و کشدار آنرا از زبان پدر و معلم و استاد دانشگاه، از زبان رئیس حزب سیاسی و در پای منابر دین پرستان حکومتی و از بلندگوی مجیز گویان قدرت ،هزاران بار شنیده است. از اینرو ،از خود گذر کردن، شرط گذر از استبداد است .

درایران صغارت مردمان رهبری مستبد را توجیه میکند.

انسان معلق و نااستوار که نه به خود، به اراده و قدرت درونی خود ،که به قهرمان، به اوهام و اسطوره متکی بوده، مجیزگوی قدرت است، چابلوسی رهبران را میکند، و پایگاهی همیشگی براستواری و پایداری رهبری مستبد است. همچون اطرافیان و یاران شاه اسماعیل اول که درپی فرمان شاه برای خوردن گوشت جنازه  دشمن شاه که پدر اسماعیل جوان را کشته بود، با یکدیگر با شمشیر درگیر شدند. کسان دیگری نیز دور تر از میدان، جهت اثبات سرسپردگی خود، برای خرید و فروش تکه ای از آن گوشت مرده، با یکدیگر معامله میکردند10. همین روند پایدار را امروز بگونه دیگری در نظام به ولایت فقیه و مجیزگویان رهبری نالایق و مستبد جمهوری اسلامی ایران مشاهده میکنیم .این واقعیت نه فقط نزد اطرافیان قدرت بلکه، مهمتر، نزد مردمان عادی بیشتر مشهود است.

مستبدان دیرپای را مردمان درمانده می پرورانند .سرسپردگی یک روحیه عمومی ست، و همین امر یکی از عوامل پایداری استبداد سیاسی ست .از اینروست که برای گذر از استبداد، باید هم از مردمان سرسپرده و هم مجیز گویان قدرت گذر کرد و به خود آمد و به اتکاء به آگاهی و شهامت خود را باز یافت. این معنای برنمایی سوژه است   .

انسان زاده شده در فرهنگ استبدادی تنها از این طریق از حلقه تکراری استبداد تاریخی خارج میشود ،در آن برشی تولید میکند و به “سوژه” بدل میشود .

بنابراین یکی از عوامل گذر از استبداد ،آگاهی از مضامین واقعی و کارکردهای ایدئولوژیک و روانشناسانه استبداد و فرهنگی ست که سراسر تاریخ ما را در ایران )و نیز کشورهای هم نظیر( فراگرفته است .

اما، هیچ آگاهی نظری بدون شجاعت به حوزه عمل کشیده نمی شود. تنها ضامن آگاهی٬ شجاعت است .بنابراین شجاعت فردی و اراده پایدار و استثنایی برای مقاومت در برابر استبداد و ساختار استبدادی و اعتقاد راستین به گذر از آن، هم چنین مردم دوستی صادقانه و میهن پرستی و عشق به آزادی، مقاومت سهمگین در برابر شهوت قدرت و ثروت، از جمله عوامل دگردیسی شخص استبداد زده به استبداد زدوده است.

 

دگردیسی در انسان زاده شده در فرهنگ استبدادی

حال دوباره به این پرسش بنیادین بازگردیم: براستی چگونه در عمل “من” و “تو”ی ایرانی، یعنی ما انسانهای زاده شده در فرهنگ استبدادی، ناگهان از خواب زمستانی بدرآمده، تحول گرا، آزاد اندیش و دمکرات میشویم؟ یعنی چگونه از “ابژه” مبهوت، بی نام و بی نشان، دنباله رو، ضعیر مسلک و خود صغیر پندار، به سوژه بدل میشویم. چگونه به مضرات نظام خودمختار و یکتاگرا آگاه شده و در پی رفع و دفع آن بر می آییم.

پاسخ روشن است. به احوالات خودمان در طول این چهاردهه که نگاه کنیم، پاسخ را میبابیم. امروزه در ایران تقریبا همگان از ضرورت آزادی، برقراری نظام غیر استبدادی و جامعه ای باز و مدنی سخن میگویند .رهبری آینده ایران از میان نخبگان و کنشگران سیاسی امروز سربرخواهد آورد .مهم نیست که همه مردمان از تمامی خصوصیات تاریخی و فلسفی جامعه آزاد و دمکراسی آگاه باشند. و باز مهم نیست که درک از دمکراسی در نزد همگان به تحقق عملی آن از هم امروز منجر گردد. مهم آن است که این همه خبر از یک تکان جدی و پدیداری یک فرهنگ جدید در میان ایرانیان میدهد که بتدریج درطول چند دهه اخیر در حال شکل گیریست.

برای درک اهمیت این تحول کافی ست موقعیت امروز را با دوران پیش از انقلاب مقایسه کنیم. در دو دهه 40 و 50 خورشیدی در ایران در میان روشنفکران و دانش پژوهان و بخشی از طبقه متوسط سخن از دمکراسی، آزادی فردی و مدرنیته غربی ناپسند جلوه میکرد و اینهمه را “غرب زدگی” و برخی حتی فراموشی ارزشهای بومی و سنتی می پنداشتند. درآن زمان شخصیتی شناخته شده، احسان نراقی، در پی سفری به غرب کتابی منتشر کرد تا بگوید: “در غرب خبری نیست”.وی به “غربت غرب” اشاره داشت و به “آنجه خود داشت” فراوان مفتخر بود.11. بسیاری از این نخبگان در آن زمان برضرورت “بازگشت به گذشته”12 پافشاری میکردند.

لیکن امروزه بسیاری به درک شکست پروژه “بازگشت به گذشته” که ایدئولوژی انقلاب اسلامی بود ،در مقیاس وسیعی رسیده اند .مدرنیته ،آزادی و جامعه آزاد میرود تا به یک باور جدید بدل گردد و سرمنشاء تحولی جدی شود. بی شک این مسیر طولانی است و نباید انتظار داشت که همگان به یک میزان و با یک درک واحد به این فرهنگ جدید راه یابند و از هم اکنون در عمل این درک را متحقق کنند.

در عین حال یادآوری این نکته مهم است فرهنگ استبدای یک عادت رفتاری و فکری ریشه دار در میان ما بوده است و نمی توان انتظار داشت که براحتی از میان ما رخت بربندد. این فرهنگ حتی درمیان تحول گرایان و تجدد خواهان هواخواه دمکراسی هنوز با جان سختی ادامه حیات میدهد. نفوذ فرهنگ استبدادی را تنها با نهاد سازی، ادامه مبارزه پیگیر در حوزه مدنی، گسترش آموزش و پرورش دمکراتیک و اقتصاد رقابتی و به اتکاء به رهبران آگاه و شجاع میتوان تقلیل داد.

 

اکنون به یافته هایمان نظری دوباره اندازیم وپرسش مان را مجددا طرح کنیم. چه عواملی باعث شدند تا چنین تحول جدیدی در نزد نخبگان و روشنفکران دوران کنونی برای ایجاد فکر به آزادی و تمایل به جامعه غیر استبدادی ایجاد شود؟ به چند عامل زیر اشاره میکنیم:

  • نخست مشاهده مضرات تخریب کننده حاکمیت جمهوری اسلامی که زمانی جامعه آگاه و طبقه متوسط در مقیاس وسیع هواخواه آن بودند. ثمرات مهیب و غیر قابل پیش بینی، فساد و سرکوب قدرت حاکمه خود منشاء یک بیداری در نزد ایرانیان برای تمایل به جامعه غیر استبدادی شده است .

 

  • عامل موثر دوم مهاجرت بخش بزرگی از نخبگان و دانشجویان به خارج از کشور است .آشنایی نزدیک با مزایای سرمایه داری لیبرال، و این دریافت که مردمان جوامع لیبرال و سکولار بسیار بهتر از جمهوری اسلامی که قول بهشت را به مردم داده، لیکن زمین را برای آنها به جهنم بدل کرده است، عامل مهمی در ایجاد فرهنگ جدید در ایران بود.
  • عامل سوم، زیستن در دوران جهانی شدن است که پدید آوردنده درک نوینی از جامعه و سیاست بود. جهانی تحت تسلط بلامانع شبکه های مجازی که انسانها را از هر زاد و بومی به کلیت جهان متصل میکند و از مضرات زیستن در نظام غیر استبدادی با خبر میکند.

این تحول کاملا طبیعی و قابل درک است و در مسیر این دست یابی و عمل اجتماعی همگام با آن است که آدمی که مبهوت اسطوره و ایدئولوژی بوده است بتدریج نوعی دگرگونی را در خود پذیرا میشود.

 

جایگزین پذیری

ویژگی رهبری ضد استبداد که پای بند نظام غیر ایدئولوژیک، غیر دینی و دمکراتیک می باشد، جایگزین پذیریست. هر رهبر منصف و آگاه و مردم دوستی، منبع مشروعیت قدرت خود را مردم میداند و میپذیرد که او آمده است تا وظیفه سترگی را انجام دهد و سپس برود؛ که عمر زمامداری وی محدود و گذراست، و اینکه هیچ قدرتی جاودانه نیست مگر قدرت مردم. هیچ حکمی مشروع نیست مگر حکم قانون.

چرا جایگرین پذیری یک بند بنیادین در برقراری رژیم ضد استبداد است؟ زیرا ویژگی نظام استبدادی جاودانه قلمداد کردن مستبد است. مستبد خود و آئین خود را تنها نجات دهنده می پندارد و از این رو سلطه خود را ضرورتی مستمر و پایان ناپذیر قلمداد میکند.

حال آنکه جایگزین پذیری، به معنای پذیرش سوبژکتیو )فکری و روحی( این واقعیت است که او و آئین او تنها نجات دهنده کشور، ملت و یا ستمدیدگان نیستند .درک و پذیرش اینکه قدرت وی رفتنی ست و در برحه گسترده ستیز ایده ها، راه وی تنها یکی از دیگر راه هاست ، بزرگترین گام در گذر از استبداد است.

براستی اگر این عوامل سوبژکتیو نزد یک رهبر آگاه و شجاع جای گیرد، حتی باوجود شرایط تاریخی و ساختاری مستعد استبداد ،وی میتواند از آن گذر کند. بر پایه این نگاه است که میتوان مدعی شد که برای گذار از استبداد نمی توان و نمی بایست در انتظار تحول مرحله ای مناسب در ساختار ،در انتظار رشد آموزش و پرورش و در انتظار فرهنگ سازی ماند و گذر از استبداد و راه یابی بسوی رهبریت آزادیخواه، و گشایش اجتماعی را مشروط به تحول در ساختار کرد.

 

روش سوبژکتیویستی در عمل

اکنون به پرسش دوم بپردازیم: شاید برخی روش مندی سوبژکتیویستی را ایده آلیستی، اتوپیک و غیر عملی بخوانند و مدعی شوند که مستبد زاده به ناگزیر استبداد پرور میشود. اما آیا نمونه ای از همت و عزم فردیت های استبداد ستیز که به مقام رهبری راه یافته اند، را در این راستا میتوان دیده ایم؟ آیا کسانی بوده اند، خصوصا در دوران اخیر، که پس از کسب انقلابی قدرت، بپذیرند که بخاطر احترام به رای مردم و پایبندی به قانون، بدون اقدام به کودتا، بدون اتهام زدن به مخالفین، بدون ابراز تنفر و کینه نسبت به مخالفین  جایگزین پذیری را بپذیرند و از قدرت کناره گیری کنند؟ اگر چه هر رهبری ضوابط و معایب خود را داراست ،اما نمونه های عملی این تحول دیده شده و بر تعداد آنها در دوران ما افزوده میشوند. آیا در ایران خودمان نمونه هایی از این دست را ندیده ایم؟

در ایران فردیت های استثنایی که در قدرت جای گرفتند و در گذر از استبداد تلاش کرده اند بسیار اندک هستد. یکی از شاخص ترین آنها امیرکبیر بود )که البته او زاده یک انقلاب نبود(،که علیرغم همه ناکارآمدی ها و کاستی هایش ،توانست در برابر جهل استبداد در حدود توان خود ایستادگی و به اقدامات بزرگ و ماندگار همت کند .محمد مصدق نیز نمونه ای از شهامت، آگاهی و استقامت بود .

اما از اواخر قرن گذشته و اوایل قرن بیست و یکم ،در کشورهای دیگر ،نمونه های استثنایی از رهبرانی که از دل یک دوران انقلابی سر به بیرون نهاده اند ،و حتی در برخی نمونه ها، زاده یک ساختار استبدادی بوده اند، ولی در برابر شهوت قدرت و ثروت مقاومت کردند و به قانون تن دادند٬ کم نیستند .آنها زمانیکه دوره رهبریشان شان بسر آمد، براحتی از قدرت کنار کشیدند .بدنبال جاودانه خواندن خود و تکرار سلسله وار قدر قدرتی خود نبودند و به این ترتیب استمرار تاریخی استبداد را شکستند.

 

نمونه هایی استثنایی از وضعیتی نه چندان استثنایی

  • آفریقای شمالی: در تونس قیام مردم به “انقلاب یاس” در سالهای ۲۰۱۰–۲۰۱۱ معروف شد، با سلسله تظاهراتهای خیابانی آغاز و به کناره گیری رئیس دولت، زین العابدین بن علی، منجر گردید .

در زمان بازگشت از بیست سال تبعید ،محمد غنوشی در یک مصاحبه هرگونه شباهتی میان اقدام خود با آیت الله خمینی در هنگام انقلاب اسلامی ایران را رد کرد. برعکس خمینی، او تنها مدتی کوتاه، دقیقا یک سال و دو ماه در مسند قدرت ماند13 و پس از انتخابات، از سمت خود کناره گرفت 14. نه در پی کودتایی بود، نه در اندیشه یک ترفند سیاسی برای ماندن در قدرت و بدل شدن به یک رهبر مادام العمر .

با وجود مشکلات عدیده این کشور و علیرغم همه بحرانهای داخلی، در مقایسه با کشورهای منطقه، در مجموع تونس، کشوری با تاریخ استبدادی، تاکنون موفق ترین مدل پیروزمند یک حاکمیت سکولار – دمکراتیک در بهار عربی شناخته شده است.

 

  • آمریکای جنوبی: تجربه استثنایی حکومت ساندیست ها در نیکاراگوئه بسیار درس آموز است. در سال ۱۹۷۹، یعنی همان سال انقلاب در ایران ،جنبش ساندیست به رهبری دانیل اورتگا15، بدون اتکاء به جنبش مردمی، با تکیه به یک مشی چریکی و مسلحانه، دولت استبدادی وقت را پس از ۴۳ سال سرنگون کرد و «جبهه آزادی بخش ملی ساندنیست ها» قدرت سیاسی در نیکاراگوا را بدست گرفت. اما دانیل اورتگا که خود را طرفدار سالوادور آلنده 16 میدانست، تنها ۴ سال در مسند قدرت

ماند. وی هرگز در اندیشه بدل شدن به یک رهبر بلامنازعه و یکه تاز نبود. بعد از چهار سال در اولین انتخابات ریاست جمهوری از رقبای خود، که از خارج و بویژه آمریکا حمایت می شدند، باخت و از دولت کناره گرفت و به عنوان یکی از احزاب اپوزیسیون در کشور باقی ماند17. در این دوره خانم «چامورا» به کاخ ریاست جمهوری راه یافت. ساندیستها و رهبر آنها ۱۶ سال انتظار کشیدند، و در جامعه مدنی تلاش بسیار کردند .تا بلاخره این جبهه پس از سه بار شکست در انتخابات ریاست جمهوری، سال ۲۰۰۶ قدرت را مجدداً بدست گرفت. این همه هرگز به آن معنا نیست که نیکاراگوئه امروز کشوری بری از مشکلات داخلی ست. اما در نگاه به تجربه این کشور می آموزیم که میتوان به قدرت رسید و به یک مستبد بدل نشد.

توجه داریم که اقدامات بعدی دولت اورتگا در دوران کنونی، یعنی 2018، و فساد مالی و سرکوب سیاسی که وی به آن متهم شد ،در اینجا مورد نظر ما نیست. آنچه مهم است که وی قبول کرده بود و قدرت را دردوره ای بی مکافات قدرت را رها کرد. 

 

  • اروپای شرقی: در لهستان، جنبش های کارگری و سندیکایی از ژانویه ۱۹۸۹ تا در دسامبر ۱۹۹۰، با انتخاب رهبر کارگری سندیکای “همبستگی”، “لخ ولسا”، به ریاست جمهوری، به عمر رژیم کمونیستی پایان داد. در سراسر دولت کمونیستی لهستان ،ایجاد سندیکاهای مستقل و احزاب سیاسی اپوزیسیون ممنوع بود. این سازمانها خود را در پی مبارزات پی در پی بتدریج شکل دادند و به نظام حاکم تحمیل کردند.18

در ژوئن ۱۹۸۹ )آخرین سال حیات رژیم( سندیکای همبستگی، زمانیکه پایه های رژیم بتدریج لرزان میشد، در مجلس اکثریت مطلق نمایندگان را از آن خود کرد و لخ والسا، یک کارگر برق، به قدرت رسید. اینکه یک کارگر به بالاترین مقام کشورداری برسد شاید آرزوی تمام جریانها کارگری و مارکسیستی در طول یک قرن بود که هرگز در سراسر حیات اتحاد جماهیرشوری و پیش از آن مشاهده نشده بود، اما لخ والسا بعنوان کارگر، که عمیق ا  طرفدار سرمایه داری و یک مسیحی کاتولیک بود، این آرزو را متحقق کرد. اما، و نکته اینجاست، او که توانسته بود پس از تلاش و مبارزه، نظام کمونیستی کشورش را از پا درآورد، تنها پنج سال )از ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۵( رئیس جمهور بود. پس از

آن و در پی شکست در انتخابات ریاست جمهوری٬ از قدرت کناره گرفت. طمع قدرت او را مست و  از خود بیخود نکرد و به حق مردم در انتخابات احترام گذاشت.

 

  • در چکسلواکی “انقلاب مخملی” در ماه های نوامبر و دسامبر ۱۹۸۹ جریان داشت و به تظاهرات و اعتصابات سراسری و مقامت مدنی گسترده رسید و بلاخره به پیروزی “واتسلاوهاول”، نویسنده و

, فیلسوف، که پیش از این چند سال در زندان بسر می برد، منجر شد .

برخی فلاسفه چون سقراط و افلاطون درآرزوی آن بودند که روزی یک فیلسوف بقدرت سیاسی راه

یابد، لیکن این مهم در دهه پایانی قرن پیش، در حالی متحقق شد که، هاول، همچون فیلسوفی مستقل  ،طمع قدرت نداشت و حاضر نشد برای حفظ قدرت حق مردم را زیر پا بگذارد. او از ۱۹۹۳ تا

۲۰۰۳ در راس دولت جای گرفت. توجیه گر این مدت طولانی ریاست جمهوری، پیروزی مجدد او  در انتخاب  سال  ۱۹۹۸ بود، لیکن خود در سال ۲۰۰۳ از مقامش استعفا داد .

 

  • اما رومانی سرنوشتی متفاوت داشت. رومانی تنها کشور اروپای شرقی بود که جنبشی خونین، با

۱۱۰۴ کشته بدست داد. مقاومت ریاست حکومت ،نیکولای “چائوشسکو” بسیار زیاد بود.  وی به مدت

۲۲ سال طولانی در مسند قدرت نشسته بود. در پی گسترش تظاهرات های مردمی ،چائوشسکو نیز به سازماندهی تظاهرات حکومتی دست زد و آنرا از تلویزیون برای نمایش قدرت خود پخش کرد که همان گردهمایی به تظاهرات علیه حکومت مبدل شد. در پاسخ به سرکوب گسترده در طول سالهای حکومتش ،انقلابیون او را در دسامبر ۱۹۸۹ پس از بازگشت از سفر به ایران و دیدار با هاشمی رفسنجانی، اعدام کردند19. پس از سرنگونی دولت کمونیستی، “ایون ایلسکو” در یک انتخابات آزاد پیروز شد وی دو بار در انتخابات ریاست جمهوری شرکت کرد و مقام خود را تا سال ۲۰۰۴ حفظ کرد. اما بر طبق قانون اساسی رومانی٬ نمی توان بیش از دوبار در انتخابات ریاست جمهوری شرکت کرد. از اینرو٬ ایلسکو نیز در همین سال از مقام خود کناره گرفت و بدون جنجال از صحنه سیاسی  خارج شد.

 

ایران در دوران یک انقطاع تاریخی

سرنوشت کشورهای دیگر اروپای شرقی با کمی پستی و بلندی همین روال را پی میگیرد .کدام روال را؟ اینکه این رهبران که غالبا از دل جامعه به قدرت راه یافتند، برعکس روال معمول در سه ربع اول قرن بیستم و برعکس همه قدرت های ایدئولوژیک، یا دینی ،هیچ کدام در هیچ مقطعی “انقلابی “عمل نکردند.  قدرت را در انحصار خود قرار ندادند و بر پایه قانون و گاه حتی به دلخواه خود و بدون نزاع از قدرت کنار کشیدند. این روند هم از دگردیسی تاریخی دوران ما سرچشمه میگیرد، هم  از غیر ایدئولوژیک بودن آن انقلابات و هم از آگاهی و شجاعت آن رهبران.

عصر ما عصر انقلابات غیر ایدئولوژیک است جایی که تنها پای بندی قدرت، نه وعده الهی، نه رسالت تاریخی، که وفاداری به قانون و گرنش به انتخاب مردم است. این مهمترین روند گذر از استبداد است که در آن سوژه آگاه و شجاع، از ساختار و فرهنگ استبداد پرور فراتر میرود؛ یعنی  برشی در تاریخ ایجاد میکند .

در پهنه تجربه اسفناک حاکمیت اسلامی، اکنون ایران کم و بیش آماده است تا از تجربه استبداد

دوگانه، یعنی استبداد سیاسی و استبداد دینی گذر کند و از این طریق از ساختار تاریخی که خود را  بگونه ای پیوسته بر تمامی عرصه های وجود ایرانی تحمیل کرده است ،بتدریج فاصله گیرد.

اگر پس از مطالعه این نوشته هنوز برخی معتقدند که ایران وضعیت ویژه ای دارد و هرآنچه

رهبران استبداد زده در کشورهای دیگر کرده اند ربطی به ایران ندارد، زیرا در ایران هرآنچه دیده  ایم تنها استبداد بوده است، ما این دیدگاه را برپایه استدلالات زیر به چالش میکشیم:

1( با علم به اینکه روش سوبژکتیویستی در این نوشته تنها یک نظریه است، با اینحال برای خروج از  دور مستمر استبدادهیچ راهی جز تلاش و همت و شجاعت برپایه آگاهی نمی شناسیم .

باید روزی، کس یا کسانی پیدا شوند و برپایه آگاهی و خصوصا شجاعت استثنایی، همت کرده و مصمم شوند تا از این دورباطل و تکرار مستمر استبدادگری و استبداد پروری گذر کنند .اگر چنین راه کاری را نپذیریم، تنها آلترناتیو روبرو “کار فرهنگی” ست که آزادی ایران را به قرن های آینده حواله میدهد. یعنی فعلا همین نظام را تحمل کنیم، تا شاید در فرهنگ استبدادی ترِک کوچکی برداشته شود. حال آنکه برعکس ،در عالم تحولات تاریخی ،برخی تغیرات شگفت انگیز توسط مردان و زنان قدرتمند و پرشهامت صورت پذیرفته است، بی آنکه تمامی آلات و ابزارهای فرهنگی مناسب دردسترس بطور بلاواسطه به یاری آنها بیایند. شهامت لوتر درمقابله با تسلط بلامنازع کلیسای کاتولیک بی مانند است. استقامت و پایداری نلسون ماندلا، در سخت ترین شرایط سرکوب، نمونه

دیگر است .هیچ چسز نمی گوید که با بکارگیری روش سوبژکتیویستی نمی توان به کار فرهنگی نیز   اقدام نمود، لیکن اولی نباید مشرئط به دومی شود .

3( نمودارهای قابل توجه در خود ایران به کمک این نظریه میآیند که آری میتوان در فرهنگ استبدادی زاده شد لیکن با آگاهی و شجاعت از آن گذر کرد.امیرکبیر و مصدق تنها نمونه های اندک  آن هستند.

4( و اینکه دوران جدید با گسترش دنیایی برپایه تسلط همه جانبه شبکه ها، که طبقه متوسط ایران امروز در بعدی کلان در آن درگیر شده است، امیدی بس گران برای رواج اندیشه ضد استبدادی و افقی )برضد نظریه عمودی سازمان( می دهد .ایران ما مدتی ست که دوران یک انقطلاع تاریخی بی  سابقه ای را میگذراند، که خود گامی ست بسوی گشایش اجتماعی و سیاسی.

*مقالات مندرج در سایت نظر نویسندگان آن است. شورای مدیریت گذار دیدگاه ها و مواضع خود را از طریق اعلامیه ها و اسناد خود منتشر می کند.

یادداشت ها:

5 برای درک بهتر از کمبودهاب روش ساختارگرایانه، به یادداشت های یکم و دوم رجوع کنید

6برای درک بهتر از نظریه سوژه به این مرجع رجوع کنید: عطا هودشتیان: مدرنیته، جهانی شدن و ایران، انتشارات چاپخش، تهران ،

7 1381، فصل نخستمعنای سوژه و چهارگونه آنرا میتوان در این مقاله خواند: عطا هودشتیان: زایش و پویش مدرنیته، مجله نگاه نو، تهران،، شماره 20، از

8 صفحه 54 تا 64، سال 1373 عطا هودشتیان: زایش و پویش مدرنیته، نگاه نو، همان

9 راجر سیوری: ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی. نشر مرکز .1363، چاپ نخست .

10  http://dl.karaketab.com/new/iran.asre.safavi.pdf

دربارۀ خوردن گوشت لاشۀ دشمنان شاه اسماعیل توسط قزلباشانش، مؤلف جهانگشای خاقان چنین نوشته است!طرفداران آدم خوار شاهپادشاه کینهخواه… به لفظ گهربار ادا فرمودند که هرکه سرِ مرا دوست دارد از گوشت دشمن من طعمه سازد… به مجرد استماع این فرمان، کوشش و ازدحام جهت اکَلِ گوشت میتۀ )خوردن گوشت مردارِ( شیبکخان به مرتبهئی رسید که صوفیان تیغها کشیده قصد یکدیگرِ نمودند و آن گوشتِ متعفنِ با خاک و خون آغشته را بهنحوی از یکدیگر ربودند که چرغانِ شکار ی  در حالِ گرسنگ ی آهو را بدان رغبت از یکدیگر  بربایند”. و امیرمحمود خواندمیر مینویسد:

بهنوعی ازدحامِ هجوم شد که چند کس مجروح و زخمی گشتند، و جمعی که دورتر بودند یک لقمه گوشتِ او را از جمعی که نزدیکتر بودند «

  !»به مبلغ کلی میخریدند و میخوردند.

 

11 اشاره به کتاب معروف احسان نراقی : “غربت غرب”، امیرکبیر ،1353،   “آنچه خود داشت”، امیرکبیر، 1355

مبنای این کتاب تقابل نظری با ایده “بازگشت به گذشته” است: عطا هودشتیان،

12 همانجا

  • انقلاب یاس در تونس:

https://nawaat.org/portail/2016/06/13/unesocieteciviletunisienneformatee

انقلاب یاس در تونس، نخستین انقلاب آنلاین؟

 https://www.britannica.com/biography/DanielOrtegaسالوادور آلنده، رئیس جمهور شیلی، در اذهان ما ایرانیان شخصیت مصدق را زنده میکند. او پس از سه سال ریاست، در سال 1969،

16 توسط کودتای ژنرال پینوشه و با حمایت شرکت های آمریکایی سرنکون شد .

  •  دمکراسی یا دیکتاتوری درباره تجربه ساندیست ها:

http://www.iranchabar.de/article.jsp?essayId=6739  http://s2.picofile.com/file/7178456662/18_aban.jpg

«مقالات و دیدگاه های مندرج در سایت شورای مدیریت گذار نظر نویسندگان آن است. شورای مدیریت گذار دیدگاه ها و مواضع خود را از طریق اعلامیه ها و اسناد خود منتشر می کند.»