خفقان، جنگ هشتساله ایران و عراق، سرکوب فعالان سیاسی، تحریمهای بینالمللی و فروپاشی اقتصادی، هرکدام از این موارد منجر به مهاجرت و پناهندگی میلیونها ایرانی در چهل سال اخیر و پس از پیروزی انقلاب اسلامی شده است. پس از اعتراضات سراسری سال ۱۳۸۸ و سرکوب گسترده مردم توسط نیروهای سرکوبگر جمهوری اسلامی، هزاران نفر مجبور به ترک وطن شدند. در سالهای اخیر نیز این روند مهاجرت نه تنها متوقف نشده است بلکه با توجه به سیاستهای کلی رژیم ایران، افزایش داشته است.
طبق گزارش رسمی سازمان ملل در سال ۲۰۱۹ مجموعا ۷۰ میلیون نفر در سراسر جهان مجبور به مهاجرت اجباری شدند، ۲۵.۹ میلیون پناهجو، ۴۱.۳ میلیون ترک اجباری خانه و مهاجرت به شهرهای دیگر و ۳.۵ میلیون پناهنده مستقیم در کشورهای غیر شدهاند. کشور ترکیه از لحاظ نزدیکی به ایران و سهولت در رفتوآمد یکی از کشورهایی بوده که پیشتر به عنوان ترانزیت پناهجویان ایرانی شهرت داشته و بنابر گزارشهای رسمی، مجموعا ۴ میلیون پناهجو را در خود جا داده است. طیف وسیعی از این رقم (۴.٦ میلیون) را پناهجویان و آوارگان جنگی سوریه تشکیل میدهند، با بالا گرفتن جنگ داخلی سوریه در سالهای اخیر و خصوصا با پدید آمدن داعش در سال ۲۰۱۴ میلیونها سوری از طریق مرزهای زمینی ترکیه وارد این کشور شدند.
افغانستانی ها با ۱۷۰ هزار نفر در رتبه دوم و پناهجویان عراقی با ۱۴۲ هزار نفر در رتبه سوم تعداد بیشترین پناهجویان ثبت شده در ترکیه قرار میگیرند. ایران با ۳۹ هزار پناهجو در رتبه چهارم این گزارش قرار دارد. از سال ۲۰۱۵ شمار پناهندگان ایرانی در ترکیه افزایش ناگهانی داشت و طبق سند رسمی سازمان ملل از رقم ۵۴۸۸ نفر در سال ۲۰۱۲ به رقم ۲۵۱٦٦ نفر در سال ۲۰۱٦ رسید که ۴۰ درصد از این پناهجویان را نوکیشان مسیحی تشکیل دادهاند. از لحاظ پراکندگی پناهجویان تا سال ۲۰۱٦، شهر استانبول با ۴۳۰ هزار جمعیت پناهجو در رتبه نخست قرار دارد که آمار دقیقی از تعداد پناهجویان ایرانی ساکن در این شهر در دست نیست.
نزدیک به ۱۳۰ هزار پناهجوی ایرانی تا پایان سال ۲۰۱۸ در UNHCR ثبت شده اند که تنها ۴۸۰۰ نفر از آنها واجد شرایط بازاسکان شناخته شده اند که طبق گزارش اداره مهاجرت ترکیه ۳۵۰۰ نفر از آنها ساکن ترکیه هستند. و این در حالیست که تنها ۵۰۰ سهمیه برای اسکان ۱۳۰ هزار پناهنده ایرانی موجود است. به نظر میرسد پناهجویان ایرانی برای سال ۲۰۲۰ از اولویت بازاسکان کنار گذاشته شده و بیش از ۹۰ درصد از سهمیه بازاسکان برای سال ۲۰۲۰ به سوریهای ساکن ترکیه اختصاص داده شده است و کمتر از یک درصد از پناهجویان ساکن ترکیه که در سال ۲۰۲۰ نیاز به بازاسکان دارند ایرانی هستند.
افزایش سالانه پناهجویان و مهاجران ایرانی به ترکیه در حالی صورت میگیرد که در سال ۲۰۱۸ دفتر سازمان ملل طی بیانیهای رسمی اعلام کرد که این کمیساریا از تاریخ ۱۰ سپتامبر تمامی امور مربوط به پناهجویان را متوقف کرده و دیگر از پناهجویان ثبتنام به عمل نخواهد آورد و تمامی امور مربوط به پناهجویان را به اداره مهاجرت ترکیه واگذار نموده است.
با واگذاری تمامی اختیارات به اداره مهاجرت ترکیه شرایط برای پناهجویان عملا سختتر از گذشته شد و به گفته پناهجویان حالا دست اداره مهاجرت برای دیپورت پناهجویان به کشور مبدا بازتر شده است.
اداره مهاجرت ترکیه در سایت رسمی خود در رابطه با حق و حقوق قانونی پناهجویان نوشته است: تمام پناهجویان از حق و حقوق یک شهروند عادی ترک برخوردار می باشند. حق تحصیل، حق دریافت اجازه کار (شش ماه پس از ثبتنام و فقط به درخواست کارفرما)، حق بیمه درمانی رایگان و کمکهای مالی دولتی در شرایط خاص از موارد ذکر شده میباشد. این در حالیست که طبق گفته ایرانیان پناهجو دریافت امکانات ذکر شده یا ناقص یا در برخی موارد عملا غیرممکن است.
نداشتن اجازه کار و تن دادن به مشاغل سخت با ساعتهای کاری طولانی و دستمزد پایین مهمترین دغدغه و مشکل پناهجویان ایرانیست. پایین آمدن ارزش پول ایران در دو سال گذشته و تورم ۱۱.۸۴ درصدی ترکیه در سال ۲۰۱۹ و هجوم بیسابقه پناهجویان افغانستانی ساکن ایران که عمدتا با دستمزدهای بسیار پایین تر از عرف مشغول به کار میشوند، بیکاری و شرایط مالی سختی را برای پناهجویان ایرانی رقم زده است که این موضوع منجر به افزایش ارتکاب به جرم و فحشا بین پناهجویان شده است. به گزارش یک منبع آگاه، بیشترین مجرمین مربوط به خرید و فروش مواد مخدر را مردان ایرانی تشکیل می دهند، ارتکاب به فحشا و تنفروشی در بین زنان و پناهجویان LGBT نیز بیداد میکند.
کوچ دوباره
نداشتن اجازه کار، عدم رسیدگی به پروندههای پناهجویان، زندگی اجباری در شهرهای بسیار کوچک، نداشتن حق سفر و تغییر محل زندگی، عدم صدور کیملیک برای ثبتنامیهای جدید، قطع شدن بیمههای درمانی، مشکلات امنیتی برخی پناهجویان علیالخصوص فعالین سیاسی و روزنامهنگاران، بدرفتاری ماموران اداره مهاجرت و در برخی موارد شهروندان شهرهای کوچک با خارجی ها و از همه مهمتر سالها بلاتکلیفی موجب شد که این پناهجویان تصمیم به سفر غیرقانونی گرفته و از مرزهای ترکیه رد شده تا به کشور امن دیگری برسند. پیشتر این افراد سعی میکردند از راه دریای اژه خود را به جزایر یونان رسانده و از آنجا با کشتی تفریحی به آتن بروند و از آنجا با پاسپورت یا کارتهای هویتی جعلی با پروازهای ارزان قیمت خود را به مقصد مورد نظرشان برسانند. اما با بسته شدن جزایر یونان و شرایط سخت زندگی در کمپهای این جزایر و هجوم بیسابقه پناهجویان بین سالهای ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷، مسیر این سفر غیرقانونی به مرزهای زمینی و مسیر سخت و طولانی دریایی ترکیه و یونان تغییر پیدا کرد. البته در این بین اشخاصی هم هستند که سعی می کنند از شهر ازمیر ترکیه خود را به دریای آزاد رسانده و به ایتالیا برسند. طبق گزارش رسمی سازمان ملل تنها در سال ۲۰۱۸، روزانه به طور متوسط ٦ نفر در پی عبور غیرقانونی از دریای اژه جان خود را از دست داده اند و تنها ۱۳۹ هزار و ۳۰۰ نفر موفق شده اند خود را به اروپا برسانند که این رقم در طی پنج سال گذشته کاهش چشمگیری داشته است.
آینده مبهم دغدغه مشترک پناهجویان
پناهجویان ساکن در ترکیه ممکن است در بسیاری موارد همچون دریافت کمکهای دولتی و یا اولویت در بازاسکان با یکدیگر تفاوت داشته باشند اما در نداشتن امنیت اجتماعی و داشتن آینده ای مبهم با یکدیگر شباهت دارند. رشد روزافزون ایرانیان متقاضی پناهندگی در ترکیه در ١۰ سال اخیر بیشک رابطه مستقیمی با عملکرد جمهوری اسلامی چه در زمینه مسائل داخلی و چه خارجی در سالهای گذشته دارد. گرچه با گذشت هر سال طیف طبقه اجتماعی و دلایل این پناهجویان برای تقاضای پناهندگی در حال تغییر است اما همه آنها در یک چیز مشترکند و آن هم فرار از مسائل و مشکلات سیستماتیک داخل ایران است که دستاوردی جز آوارگی و بلاتکلیفی برای صدها هزار مهاجر ایرانی در ترکیه در بر نداشته است.