تنها مردگان هستند که خطا نمی روند. کسانی که دست به نقد گذشته می زنند و به ویژه خطاها را با صراحت یادآوری می کنند، نه تنها باید آگاه باشند که دیدگاه آن ها نیز تنها یک روایت است، جان های شیفته و انسان های شرافتمند آن دوران را نیز همواره به یاد داشته باشند. آزرده سازی آن ها روا و شایسته نیست.
محمود تجلی مهر
دیوار برلین
در سال های پس از ۱۹۸۹ که دیوار برلین فرو ریخت و اردوگاه شرق و “سوسیالیسم واقعا موجود” به سراشیب افتادند، من در برلین غربی گرم تحصیل و کار بودم و از نزدیک شاهد آن چه در برلین می گذشت. برخی روزها پس از کار یا کلاس، به پای دیوار پشت ساختمان تاریخی رایشستاگ (که امروز دوباره پارلمان آلمان در آن است) و در آن زمان در سوی برلین غربی بود، می رفتیم که نزدیک دانشگاه صنعتی برلین است. پهنای دیوار در آن بخش شاید سه متر بود. در آن روزهای سرد ماه های اکتبر و نوامبر، مردم با خود نردبان می آوردند و هزاران نفر هر روز به بالای دیوار می رفتند به تماشای آن سو؛ کاری که یک سال پیش از آن، با گلوله های سلاح های خودکار پاسخ داده می شد. گروهی شعار می دادند و گروهی نیز با سربازان مرزی آلمان شرقی که در هر چند قدم و بدون سلاح بالای دیوار ایستاده بودند، حرف می زدند که البته آن ها معمولا هیچ واکنشی نشان نمی دادند. در پای دیوار نیز هزاران نفر با چکش و دیلم و هر چه دستشان بود به تخریب و کندن سمت غربی دیوار مشغول بودند. یک بار هم ماشین آب پاش از سوی شرق آمد و در آن سرما همه ما را خیس کرد و از دیوار به زیر ریخت.
در آن روزها، پس از آن که دولت آلمان شرقی برای برنامه ریزی این که چه باید کرد، وارد مذاکره با دولت آلمان غربی شد، سه گذرگاه مرزی میان دو برلین باز شده بودند و دیگر کنترل جدی وجود نداشت. برای من که نخستین بار در سال ۱۹۸۲ با یک گروه دانشجویی آلمان غربی یک هفته در جاهای گوناگون در آلمان شرقی گشته و تصویر های عجیب و غریب آن سفر را در ذهن داشتم، تجربه ای دوباره و بسیار پر هیجان بود. هر وقت فرصت می شد در برلین شرقی می گشتم و هر جا می شد با کسی گپ می زدم. در سال ۱۹۹۱ نیز مسئولیت یک دوره آموزشی یک ساله اداره کار را بر عهده گرفتم که در آن به فارغ التحصیلان دانشگاهی بیکار آلمان شرقی رشته های گوناگون تکنولوژی IT آموزش داده می شد تا شانس کاریابی شان بالاتر رود. در طول آن دوره آموزشی، ارتباط شخصی گسترده ای نیز با “شاگردانم” داشتم که بیشترشان هم رتبه دانشگاهی شان از من بالاتر بود و هم به جز چند نفر، همگی از من سنشان بیشتر. من مردم آلمان شرقی را در مجموع همیشه خون گرم تر و اجتماعی تر از غربی ها یافتم (هنوز هم پس از سی و دو سال این تفاوت دیده می شود) و این گونه بود که پایم به خانواده ها و روابط شخصی آن ها باز شد، چیزی که در غرب بسیار کمتر پیش می آید. در آن دوره پر تلاطم گذار، از نزدیک با سرنوشت های بسیاری آشنایی پیدا کردم. این تجربه برای من بسیار گران بها بود، چه از دید شخصی و چه از دید اجتماعی و برای رسیدن به آن نگاه به روندهای اجتماعی که این روزها بر اساس آن می نویسم.
در آن سال ها من روی دو گروه بیشتر کنجکاو بودم: یک گروه کسانی که بسیار سریع گذشته شان یادشان رفت، حال یا عضو برجسته و کادر حزب سوسیالیست متحده آلمان (حزب کمونیست حاکم بر آلمان شرقی) بودند و یا در ارگان های دولتی و دستگاه امنیتی همه جا حاضر “اشتازی” کار می کردند که در روزهای واپسین ۱۸۹ هزار نفر خبرچین غیر رسمی داشت. این گروه در گفتگو ها معمولا از اظهار نظر خودداری می کردند. آن ها خود را به سرعت با شرایط جدید وفق دادند، اندیشه های سوسیالیستی یادشان رفت و یک شبه شدند دمکرات و طرفدار اقتصاد آزاد! در کلاس من دو افسر ارتش ملی خلق و یک پلیس جنایی نیز حضور داشتند که گهگاه در گفتگوهای دو نفری چیزهایی از فضای کار خود در گذشته تعریف می کردند. به جز این سه نفر در کلاس، این که چه کسانی عضو حزب بودند یا نبودند، هیچ گاه آشکار نشد. کسی چیزی نمی گفت. گروه دیگر مورد توجه من، آن هایی بودند که با انگیزه و ایدئولوژی، آگاهانه و صادقانه به سوسیالیسم و آرمان های عدالت اجتماعی باور داشتند و اکنون تمام آن آرمان ها بر سرشان خراب شده و شاهد ویرانه ها بودند. من هم در روابط شخصی و هم در رسانه های آلمان شرقی، به ویژه روزنامه رسمی حزب سوسیالیست متحده آلمان که در گام نخست به نام خود “حزب سوسیالیسم دمکراتیک” را نیز افزوده بود و در تلاش نوسازی بود، شاهد این سردرگمی و گیجی گسترده بودم. آن چه تراژیک و غم انگیز بود، سرنوشت و وضعیت کسانی بود که صادقانه نه تنها به این آرمان ها باور داشته و زندگی خود را در راه خدمت به آن گذاشته بودند، بلکه از آن ها بر خلاف دست اندرکاران اشتازی، خبرچینان و سرکوب گران حکومتی، هیچ گونه خطا و جرمی هم سرنزده بود. شاید زیاده گویی نباشد که هر هفته خبر چند خودکشی را در رسانه های برلین، چه شرق و چه غرب، می شنیدی. آن هایی هم که خودکشی نکردند و نامشان به رسانه ها نرسید، در سکوت، ناامیدی و افسردگی فرو رفتند. هنوز هم اگر در مناطق دورافتاده شرق آلمان بگردی، کسانی را می بینی که در سن بالا تنها مانده، در فقر، بیکاری و ناامیدی غرق شده اند. از “سرزمین های شکوفا” که هلموت کوهل، صدراعظم فاسد و عوام فریب آلمان غربی به شرقی ها قولش را می داد و بر خلاف هشدار وجدان های بیدار شرق و غرب آلمان (چون “میز گرد” آلمان شرقی و یا ویلی برانت) پروژه وحدت هر چه سریع تر را به پیش می راند تا نام خود را به عنوان “صدراعظم وحدت” در تاریخ به ثبت برساند، هنوز هم خبری نیست. تنها برخی از شهرها و منطقه های دست چین و مناسب به شکوفایی رسیدند. شرکت های بزرگ غربی با قول ایجاد کار، شرکت های شرقی را خریده و پس از یکی دو سال آن ها را بستند تا آلمان شرقی بیشتر جامعه ای مصرف کننده باشد تا تولید کننده. پول برای خرید کالاهای غربی را هم یا اداره کار بدهد یا اداره تامین اجتماعی. برای کنسرن های بزرگ هیچ چیز دیگری به جز حذف رقیب های احتمالی آینده و افزودن بازارهای شرق به بازارهای موجود خود، اهمیتی نداشت. هزینه این ها را مردم آلمان تا امروز می پردازند، از جمله در مالیات ویژه ای بر درآمد به نام مالیات همبستگی.
جوانان شرقی به شهرهای بزرگ و مناطق پیشرفته غرب آلمان مهاجرت کردند و بقیه در میان سالی و کهن سالی (به ویژه در شمال شرق و میانه) با ویرانه های گذشته شخصی خود، بیکاری، افسردگی، الکل، فاشیست ها و نئونازی ها (میراث بازمانده از کوته کاری های 45 سال حکومت سوسیالیستی) درگیر هستند.
بازگردیم به جنبش چریکی
در این روزهای بهمن ۱۳۹۹ و در ۵۰مین سالگرد آنچه از سوی فدائیان بازمانده از طیف فدایی “حماسه سیاهکل” نامیده شده، در یک سو آن را بدون نقد گرامی داشتند. در آن سو نیز در طیف گسترده ای که من نیز در آن هستم، انتقادهای زیادی به فدائیان طرح شد؛ انتقادهایی که از شایسته و بایسته در میان آن ها هست تا خرده حساب های شخصی و سیاسی بازمانده از گذشته و یا دیدگاه های تخریب گر دست راستی ها، فاشیست های آریایی و غیره و یکی که خودش مقلد بی بروبرگرد “پیکار” بوده و اکنون بدون آن که نقدی بر خود و پیکار تاکنون نشان داده باشد، چریک های فدایی را یک دست و همگی قاتل و تروریست می داند. آن چه در این سخنان تخریب گر آشکار است، این است که میان شمار محدودی که دست به ترور زده، در مبارزه مسلحانه شرکت فعال داشته و احیانا مرتکب قتل شده باشند و بسیار کسانی که تنها انگیزه شان عدالت خواهی بوده و هیچ گونه جرمی مرتکب نشده اند، تفاوتی نمی گذارند. در واقع، انسان های والای بسیاری در اینجا تنها به خاطر داشتن یک اندیشه خاص محکوم می شوند. نام این چیست؟ از جمله، نگاه حذفی سیاه و سفید!
در پاسخ به این انتقادها، برخی از فداییان به دفاع کامل از “حماسه سیاهکل” پرداخته، انتقادها را یک جا به سلطنت طلبان و چپ های پشیمان نسبت دادند. یکی در تیتر نوشته اش انتقادها را “کلنگی” دانسته، اما هیچ یک از آن ها را نقد نکرده است. یکی دیگر حتی در تیتر نوشته خود مرا نام برده که انتظار تمرکز و کالبد شکافی منطقی نوشته مرا ایجاد می کند، اما ۵ یا ۶ واژه و جمله را از نوشته طولانی من برگرفته و به آن ها انتقاد کرده است. نویسنده بدون آن که حتی یکی از استدلال ها را نقد کند، این که از دید او من به اشرف دهقانی یا احمدزاده و پویان جسارت کرده ام (که نکرده ام و قصدش را هم هیچ گاه نداشته ام)، صلاحیت مرا برای اظهارنظر باطل کرده است. آن چه در تمام این واکنش ها آشکار است، این است که بدون تفاوت گذاری میان انتقادها و استدلال ها، همگی آزرده خاطر شده اند و واکنش احساسی و به دور از خرد نشان می دهند. به بیان دیگر، انتقادی به خود وارد نمی دانند. به جز یک یا دو نوشته شخصی در سایت ها و نه در سخن رانی ها، چیزی در این روزها بیان نشد. نام این یکی چیست؟ از جمله، نگاه حذفی سیاه و سفید!
چرا نگاه حذفی، چرا نگرش سیاه و سفید؟
در نوشته پیشین گفتم که هر کسی بر موضوع مورد توجه خود اشراف نداشته باشد (نگاه رفلکسیو،reflexive )، با تاثیرگیری ناآگاهانه از فرهنگ پیرامون خود می اندیشد و عمل می کند. در ادامه آن بحث، نگرش سیاه و سفید به یک مورد خاص اجتماعی را نه بر اساس آگاهی و خودآگاهی که بر اساس تاثیر فرهنگ پیرامون نمایندگان نگاه حذفی سیاه و سفید می دانم. تاثیر فرهنگ مذهبی!
سه مذهب یهودیت، مسیحیت و اسلام و فرقه های بی شمار آن ها در تقسیم بندی های جامعه شناسان به نام های مذاهب ابراهیمی (نامی که تنها مسلمانان به کار می برند)، مذاهب غربی (منطقه جغرافیایی-فرهنگی زیر نفوذ آن ها)، مذاهب تک خدایی و یا مذاهب دوالیستی نام نهاده شده اند. در منطقه فرهنگی تحت نفوذ آن ها، اندیشه دو قطبی، سیاه و سفید بینی (که یکی از نشانه های نگاه سنتی-مذهبی و بنیادگرایانه است) نه تنها در میان مذهبی ها، بلکه در میان سکولارها و غیره نیز رواج دارد. ادعای انحصار حقیقت ازهمان فرهنگی ناشی می شود که خود را در این سه مذهب و شعبه های آن ها، با نام خدا و شیطان، خیر و شر و غیره نشان می دهد. سیاه و سفید اندیشی در این فرهنگ ها ریشه طولانی تر از تاریخ این مذهب ها دارد. اعتقاد به وجود تنها یک حقیقت خارج از انسان، جوهره بنیادگرایی نیز در خود دارد، بدون توجه به این که از کدام سو می آید. برخورد یکسان و یک کاسه سازی تمام کسانی که در سالهای ۴۰ و ۵۰ طرفدار چریک های فدایی، مجاهدین خلق و دیگر مبارزان مسلح بودند، به همان میزان نیز مدعی انحصار واقعیت در دست خود است. واکنش فداییان امروز در سلطنت طلب و چپ پشیمان خواندن همه منتقدان به خود نیز ادامه همین تفکر حذفی و سیاه و سفید بین است.هر دو گروه رگه هایی از فرهنگ مذهبی جامعه پیرامون و بنیادگرایی در اندیشه دارند.
جان های شیفته …
زمانی که انتقاد صریح خود به برگزاری ۵۰مین سالگرد سیاهکل را نوشتم و آن را عاشورا سازی نامیدم، بر این آگاه بودم که این کار پای گذاردن به میدان مین گذاری شده است؛ نه از این رو که کسانی برآشفته شوند و واکنش احساسی نشان دهند (که دادند)، بلکه به جان های شیفته ای می اندیشیدم که در آن سال ها با عشق و علاقه به دنبال این جریان رفتند، از آن حمایت همه جانبه کردند، بدون این که دست به عملی زده باشند که مورد انتقاد این روزهاست. بسیاری نیز جان خود را از دست دادند، تنها به جرم داشتن جزوه ای یا نوشتن شعر و داستانی، شرکت در حرکت دانشجویی و یا چیزی شبیه این، بسیاری به زندان رفتند و شکنجه شدند، آواره شدند و سال های زیادی از عمر خود را برای این کار گذاشتند. این که اکنون آن ها سال های گذشته زندگی خود را چگونه ارزیابی می کنند، تنها بر خودشان آشکار است. اما از دید من، بسیاری از آن ها در میان نوشته هایی که در نقد جنبش چریکی منتشر می شوند، خود را باز نمی یابند و نادیده گرفته می شوند. به گمان من، شمار این گروه بسیار بیشتر از چریک هایی است که دست به عمل زدند. انتقاد من متوجه کسانی است که توجیه مثلا تئوریک کرده و دست به اقدام زدند. البته این نیز باید روشن باشد که این که چه کسی چه کاری کرده و آن کار آیا و چرا نادرست یا مجرمانه است، باید روزی در شرایط دمکراتیک از سوی یک کمیسیون حقیقت یاب و یا از سوی تاریخ نویسان مورد بررسی قرار گیرد. در اینجا کسی نمی تواند نقش دادستان و قاضی را ایفا کند. این یک میدان مین گذاری شده است. انتقاد با یک کاسه سازی و بدون تفاوت گذاری، منتقد را به سطح مفتش عقیده تنزل می دهد. این نکته مهمی است که باید بر هر کسی که نقدی این گونه دارد، آشکار باشد. آرمان گرایی جرم نیست، عدالت خواهی هم جرم نیست. احساس مسئولیت برای جامعه و تلاش برای مشارکت، جرم نیست. تنها دیکتاتور و ارگان سرکوبگر می توانند با این ها مخالف باشند.
در سال های اخیر، خاطرات زیادی از سوی فدائیان بازمانده (چون کتاب های مریم سطوت و امیر بهبودی) منتشر می شوند که باید آن ها را با دقت خواند. در میان سطور می توان با تامل و درنگیدن در این نوشته ها و گفته ها، به روح و روان انسان های درگیر نزدیک تر شد و آن ها را بهتر دریافت. نقد منطقی تاریخ که لازم و رواست، جای خود را دارد. شاهنامه فردوسی و داستان های حماسی هومر و خدایان باستانی، سنفونی لنینگراد، فریدا، شعرها و ترانه های زیبا در باره چه گوارا نیز جای خود را دارند. این را جای آن گذاردن و از این برای آن نتیجه گرفتن خطای فکری بزرگی است که این روزها در بسیاری از واکنش ها دیده می شود.
فرای نقد سخت و بجا بر اساس اندیشه منطقی بر تاریخ، این هنر، موسیقی و ادبیات هستند که سرنوشت های انسان های والای آن زمان را به تصویر و آوا کشند و روان آن ها را در فیلم و موسیقی و رمان به دوران ما نزدیک تر و برایمان ملموس سازند. همه این ها با هم می توانند تصویری کامل تر از پدیده ای پیچیده در تاریخ را به ما ارائه دهند.
تنها مردگان هستند که خطا نمی روند. کسانی که دست به نقد گذشته می زنند و به ویژه خطاها را با صراحت یادآوری می کنند، نه تنها باید آگاه باشند که دیدگاه آن ها نیز تنها یک روایت است، جان های شیفته و انسان های شرافتمند آن دوران را نیز همواره به یاد داشته باشند. آزرده سازی آن ها روا و شایسته نیست.
